“Democratie is een werkwoord”

Hanneke Groenteman spreekt op 7 mei de 20e Willem Arondéuslezing uit van Provinciale Staten van Noord-Holland. Een lezing rond het thema vrijheid, als eerbetoon aan verzetsstrijder Willem Arondéus. Voor dit jubileum blikken 3 oud-sprekers terug op hun lezing en geven hun visie op vrijheid in 2025. Deze keer: Step Vaessen, verslaggever Al Jazeera.

Zijn uw ideeën over vrijheid veranderd sinds uw lezing in 2012?

“Ik vind nog steeds dat we moeten streven naar vrijheid voor zoveel mogelijk mensen op deze wereld. Dat we gelijkwaardig zijn en dat we iedereen stem geven. Maar we hebben wel een verkeerde afslag genomen doordat vrijheid ondermijnt wordt. We zijn weer teruggegaan naar een tijdperk waar een aantal mensen de dienst uitmaakt en de rest ondergeschikt is daaraan. Ik maak me wel zorgen om de actuele ontwikkelingen. Het wegzetten van mensen gebeurt niet alleen op social media, maar je ziet ook politieke leiders met een vinger wijzen naar bepaalde groepen en mensen om een angstbeeld creëren. 

Als journalist versloeg ik in februari de verkiezingen in Duitsland en daar zag ik de extreem rechtse partij AFD de tweede partij worden. En Geert Wilders drukt moslims ook in een bepaalde hoek. Dat vind ik heel gevaarlijk. Je kunt denken: ‘het zijn maar woorden’, maar als je het blijft zeggen, dan zien mensen ze als vijand. Het wordt dan een soort vrijbrief om fysiek geweld te gebruiken. En wat er 80 jaar geleden is gebeurd, ligt ons best vers in het geheugen.”

U sprak ook over de positieve en negatieve kanten van social media. Hoe kijkt u daar nu naar?

“Het is veel erger dan ik ooit had kunnen vermoeden. 13 jaar geleden waren de beginjaren van Twitter en Facebook, maar we hadden niet echt door hoe machtig die instrumenten zouden worden. In de beginjaren had social media een revolutionaire uitwerking omdat arme mensen in bijvoorbeeld Indonesië die geen toegang hadden tot media ineens hun stem konden laten horen. Dat vond ik toen heel baanbrekend. Het idee dat social media voor iedereen is, wordt nu wel ondergraven. Het is in handen gekomen van mensen met geld, zoals Elon Musk. Hij controleert de informatiestroom. Dan heeft het niks meer met democratie en gelijkwaardigheid te maken.

Ik vind X haast vergif als je kijkt wat er allemaal gezegd en geschreven wordt. Het is bijna alleen maar haat of oproepen tot haat tegen mensen met andere meningen. Dat is heel gevaarlijk.”

Zijn er vandaag nog mensen die zich durven uit te spreken voor vrijheid?

“Ik denk dat ze er zeker zijn, maar dat de risico’s groter zijn geworden. Je ziet toch dat mensen sneller nadenken voordat ze zich uitspreken. En dat het er minder zijn geworden. Als ik iets zeg op tv, word ik enorm aangevallen op social media met de meest persoonlijke haatdragende opmerkingen die je maar kunt voorstellen. Ik heb besloten het volledig te negeren. Maar ik denk dat mensen die afhankelijk zijn van hun werkgever of bepaalde verantwoordelijkheden hebben niet meer de vrijheid hebben om die ruimte te pakken. 
De vrijheid van meningsuiting wordt vaker de kop ingedrukt. Ook journalisten worden de mond gesnoerd of bang gemaakt. En journalisten zijn er soms zelf niet alert genoeg op dat ze onafhankelijk verslag blijven doen.”

Heeft u een voorbeeld?

“Na de rellen rondom de voetbalwedstrijd Ajax-Maccabi Tel Aviv was er een persconferentie waar werd gesproken over een ‘pogrom’ en ‘antisemitisme’. Het was journalisten wel duidelijk dat het verhaal iets genuanceerder lag, vanwege de aanloop met provocaties en geweld. Maar daar werd helemaal aan voorbij gegaan. En geen journalist stelde daar vragen over. Ik vroeg toen aan waarom daarover niets werd gezegd. Later zei een journalist: ‘Wat goed dat je die vraag stelde’. Ik vroeg hem toen waarom hij die vraag niet stelde. Daar kwam niet echt een antwoord op. Maar ik vind dat wel verontrustend. Dat lijkt toch een beetje op zelfcensuur dat je het risico mijdt om aangevallen te worden. Of dat je niet volgt wat past bij de nieuwsorganisatie waarvoor je werkt.” 

Hoe betrekken we groepen die niet zo bezig zijn met vrijheid?

“In Nederland zijn we gewend geraakt aan het feit dat die democratie er nu eenmaal is. Het is een gegeven waar we verder niets meer mee doen. Maar voor mijn gevoel is democratie een werkwoord. Je moet eraan werken en er bewust van zijn. Journalisten zijn daar ook belangrijk in. Zij stellen kritische vragen aan de politieke leiders. Maar die gooien ons nu voor de bus. We worden weggezet als sensatiezoekers en brengen ‘fake news’. Maar juist die leiders moeten uitleggen dat journalisten horen bij het democratische systeem. En dat moeten we ook meer onder de aandacht brengen op school. Waarom hebben we gekozen voor een democratisch systeem? Wie heeft welke rol daarin? En waarom zijn journalisten belangrijk?

Je ziet daarin een groot verschil met een land als Indonesië waar de democratie jonger is. Jongeren zijn zich daar meer bewust van en stáán er ook voor. Toen president Joko Widodo bedacht dat zijn zoon vicepresident moest worden, gingen de jongeren meteen de straat op.”

Welke eigenschap van Willem Arondéus zou iedereen meer moeten hebben?

“Lef. Je hebt echt lef nodig om tegen die stroom in te durven gaan. Ik geloof er heilig in dat er altijd mensen zijn zoals Willem Arondéus die durven op te staan. De risico’s zijn wel groter dan 10 jaar geleden. Maar de risico’s zijn nog niet zo groot als 80 jaar geleden. En je hoeft het ook niet in je eentje te doen. Het belangrijkste is dat je je verbonden voelt met mensen. En dat je af en toe opkomt voor iemand op social media of waar dan ook. Je moet het samen doen. Hoe eenzamer je je voelt in die strijd, hoe lastiger het wordt. Het is belangrijk om de krachten te bundelen.”

Bezoek de lezing op 7 mei

Hanneke Groenteman spreekt de Willem Arondéuslezing op 7 mei 2025 uit in de Grote of St. Bavokerk in Haarlem. Inloop 20.00 uur. Start 20.30 uur. Toegang is gratis. Aanmelden voor de lezing is verplicht en kan via dit formulier.